W 2013 roku podczas 68. posiedzenia plenarnego Organizacja Narodów Zjednoczonych przyjęła rezolucję ustanawiającą 5 grudnia Światowym Dniem Gleby. Celem tych obchodów jest zwiększanie świadomości społecznej na temat roli gleby w środowisku i w życiu człowieka.
Czym jest gleba?
Gleba to naturalna, ożywiona, powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej. Składa się ze składników mineralnych (okruchy skał, piasek, muł, glina) i organicznych (rośliny, zwierzęta, grzyby, bakterie), a także powietrza i wody. Śmiało można ją nazwać żywym i dynamicznym organizmem. Prawie jedna trzecia wszystkich organizmów występuje w glebie, dlatego stanowi ona bardzo ważną ostoję dla różnorodności biologicznej. Żyjące w glebie organizmy uczestniczą w nieustannych procesach glebotwórczych, przez co bezpośrednio wpływają na jej strukturę. Do bardzo ważnych zwierząt glebowych należą na przykład dżdżownice, które są uważane za inżynierów ekosystemu, ponieważ drążąc w glebie korytarze, spulchniają ją i przez to polepszają drenaż wody i powietrza do jej głębszych warstw.
Jakie są rodzaje gleb?
Gleby dzielimy na strefowe i pozastrefowe. Do strefowych zaliczamy: bielicowe (ubogie), płowe, brunatne (średniej jakości) i czarnoziemy (żyzne). Do gleb pozastrefowych: czarne ziemie, mady, gleby bagienne, rędziny, inicjalne gleby górskie (ubogie) i gleby antropogeniczne.
Jakie są rodzaje gleb w Polsce?
Do najczęściej spotykanych gleb w Polsce należą:
gleby brunatne – średniej jakości , występują niemal w całej Polsce poza górami;
gleby bielicowe– gleby ubogie, dlatego przeznacza się je zwykle do zalesienia;
mady – powstają w dolinach rzecznych i przy ujściach największych rzek;
czarnoziemy – najżyźniejsze gleby w Polsce, spotykane są na niewielkich obszarach w południowej części Polski;
rędziny – dość żyzne, ale trudne w uprawie, gdyż znajduje się w nich wiele okruchów skalnych;
gleby górskie – występują w wyższych partiach gór, mogą na nich rosnąć tylko najmniej wymagające rośliny.
W Polsce odpowiednio do warunków klimatycznych i szaty roślinnej występują głównie gleby strefowe. Są to gleby brunatne, płowe, rdzawe i bielicowe – łącznie ok. 80% powierzchni kraju. Ponadto występują czarnoziemy, które są zaliczane do gleb pozastrefowych zajmują zaledwie ok. 1%. Można więc powiedzieć, że na terenie naszego kraju przeważają gleby o małej i średniej żyzności, dlatego wykorzystuje się różne nawozy organiczne i mineralne w celu poprawienia ich właściwości.
Co wpływa na stan gleby?
Na przebieg procesu glebotwórczego i żyzność gleby mają wpływ takie czynniki jak:
- Klimat
- Woda
- Szata roślinna
- Zwierzęta
- Rodzaj skały
- Ukształtowanie powierzchni
- Działalność człowieka
- Czas
- Zawartość próchnicy
Żyzność gleby
Gleby są wykorzystywane przez człowieka pod uprawę roślin. Istotna jest więc dobra ich jakość, by plony były duże. Na jakość gleby ma wpływ zawartość próchnicy – im jest ona większa, tym lepiej. Próchnica glebowa decyduje w znacznej mierze o żyzności gleb, zwłaszcza piaszczystych. Próchnica glebowa inaczej humus, to część organiczna gleby, która powstała w wyniku procesów biochemicznej, przy udziale mikroorganizmów (np. bakterii, grzybów), mikro-, mezo- i makrofauny glebowej, szczątków organicznych, głównie pochodzenia roślinnego (np. obumarłych liści, korzeni). Proces ten nazywamy humifikacją.
Wpływ rolnictwa na stan gleb
Rolnictwo w okresie powojennym stało się głównym zagrożeniem dla środowiska przyrodniczego, ponieważ silnie je degradowało. Pogorszeniu uległ wówczas bilans wodny, nastąpiło silne skażenie wody gruntowej i rzek oraz osłabienie produktywności w konsekwencji również doszło do niszczenia zadrzewień śródpolnych. Na skutek nieumiejętnie stosowanych technik uprawy i niewłaściwego nawożenia znacznie wzrosła erozja gleby, także jej poziom zakwaszenia. Destabilizacji uległy także rezerwy wodne na obszarach bagiennych czy torfowiskowych.
Nowoczesne rolnictwo nastawione na ciągłą intensyfikację ilości i jakości plonów w krótkim czasie, a także ciągle rosnąca liczba konsumentów oraz stawiane przez nich coraz to większe wymagania niosą za sobą przykre konsekwencje zarówno dla gleb jak i całego środowiska. Konieczne stało się stosowanie takich preparatów, które umożliwiają zwiększenie ilości i jakości plonów bez zwiększania terenów uprawnych oraz nakładów pracy, co niestety zbyt często powoduje wyjaławianie i zanieczyszczanie gleb.
Natomiast zbyt intensywne nawożenie oraz w niewłaściwych terminach powoduje skażenia gleb, ich przenawożenie, zasolenie i zakwaszenie. Zmęczenie gleby jest wynikiem jednostronnego nawożenia związkami azotu, fosforu i potasu przy braku wspomagania ważnymi dla roślin mikroelementami, jak: bor, kobalt, miedź, selen i inne.
Chemizacja rolnictwa, gdy jest prowadzona w sposób rozsądny i z umiarem wówczas nie stanowi szczególnego zagrożenia. Natomiast przy nadmiernym stosowaniu środków ochrony roślin lub nawozów, mających w swoim składzie związki silnie toksyczne, stwarzają poważne niebezpieczeństwo dla środowiska oraz niosą za sobą przykre konsekwencje zdrowotne dla ludzi. Przyczyniają się również do obniżenia jakości płodów rolnych, eutrofizacji zbiorników wodnych oraz skażenia gleb.
Współczesne rolnictwo wywiera także wpływ na powstawanie zakłóceń w obiegu pierwiastków. Człowiek zbiera plony rolne wraz z pierwiastkami biogenicznymi, co powoduje coraz bardziej zubożenie gleby. Tempo tego procesu zależy od gatunku rośliny uprawnej. Zbiór buraków, ziemniaków lub rzepaku znacznie bardziej zuboża glebę, niż zbiory na przykład innych warzyw, owoców czy zbóż. Gdy poznano przyczyny tego zjawiska, stwierdzono, że w jakiejś formie należy zwracać to, co zabierają jej rośliny. Zaczęto wówczas stosować jeszcze większe ilości nawozów naturalnych i organicznych. W miarę intensyfikacji produkcji rolnej, rozszerzania się zasięgu upraw, nawożenie takie okazało się niezbyt wystarczające. Zaczęto więc wprowadzać do gleby inne nawozy, tym razem mineralne.
Patrząc pod względem teorii jest możliwe całkowite wyrównanie strat wywoływanych zbiorem roślin. W praktyce jednak jest to bardzo trudne i skomplikowane zadanie. Idealny zabieg stosowania nawozów wymaga znajomości aktualnego stanu pierwiastków biogenicznych w glebie danego pola oraz dobrej znajomości aktualnych potrzeb roślin, które ma się uprawiać. Często natomiast zdarza się, że zapotrzebowanie roślin jest bardziej zróżnicowane, dlatego zarówno niedobór, jak i nadmiar pierwiastków wpływa niekorzystnie na zbiory. Do szczególnie trudnych należy gospodarka mikroelementami. Nawet gdyby udało się opanować wszystkie zabiegi nawożenia do perfekcji, to i tak będą one zakłócać obieg pierwiastków.
Jakie działania są podejmowane w celu ochrony gleb w Europie?
W ostatnich latach bardzo gwałtownie wzrosło zainteresowanie stosowaniem ekologicznych metod w produkcji żywności na świecie, a szczególnie w Unii Europejskiej. Powierzchnia upraw ekologicznych na świecie wynosi ponad 35mln ha, z czego 20% stanowią kraje Unii Europejskiej. Niestety, Polska mimo swoich czołowych predyspozycji rozwojowych, jakości ekologicznej przestrzeni produkcyjnej w rolnictwie oraz bogactwa bioróżnorodności jeszcze zbyt mało korzysta z tego typu metod uprawnych. W ostatnich latach widać jednak, że liczba gospodarstw ekologicznych w Polsce wyraźnie wzrosła.
Na szczeblu światowym oraz europejskim podejmowane są starania i realizowane są inicjatywy ukierunkowane na ochronę gleb, a także wdrażane są strategie i dyrektywy UE, w tym także wspólna polityka rolna. Dotyczą one tematyki ograniczenia emisji zanieczyszczeń, ochrony różnorodności biologicznej gleby i zrównoważonego użytkowania gruntów, a także edukacja w celu przekazywania wiedzy i zwiększania świadomości społecznej. Istnieje wiele działań, które można i należy podjąć jak np. ograniczenie stosowania nawozów i pestycydów oraz wdrożenie rolnictwa precyzyjnego na glebach rolnych oparte głównie na gromadzeniu danych komputerowych o przestrzennym zróżnicowaniu plonów w obrębie pola.
Podsumowując warto dbać o gleby, ponieważ ich dobry stan zapewnia nie tylko środowisko życie tysiącom organizmów, przede wszystkim nam jako ludziom podstawę do produkcji żywności i włókien. Ponadto gy struktura gleby jest zmieniona lub zniszczona, ma to wpływ na zdolność gleby do oczyszczania, pobierania i zatrzymywania wody. Zagęszczenie lub zasklepienie gleby może prowadzić między innymi do częstszych powodzi.
Autor: Klaudia Bancarzewska, absolwentka Kierunku Ochrona Środowiska na Wydziale Matematyczno – Przyrodniczym Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, obecnie Uniwersytet im. Jana Długosza w Częstochowie